Na de geboorte van de fotografie in 1839 begonnen rijken en korte tijd later ook kooplui in hoog tempo te fotograferen. Er werden stadsgezichten, landschappen, ruïnes en vooral véél portretten gefotografeerd.
De Carte de Visite deed (ook in Assen) zijn intrede, het was de fotografische voorloper van het huidige visitekaartje. Een bezitter van zo’n Carte de Visite had vaak maar één of enkele exemplaren, ze werden afgegeven aan het personeel van degene die men bezocht, zodat de gastheer een foto kon bekijken van de aangekondigde bezoeker. Bij ontvangst werd de carte weer teruggegeven aan de bezoeker.
Al rond 1880 werd het gebruikelijk meerdere cartes te laten maken en deze ook aan familieleden, geliefdes of vrienden te schenken. De foto werd (meermaals) afgedrukt, uitgeknipt en op kartonnetje met de naam van de fotograaf geplakt. Je ziet dan ook op de achterzijde van de carte vaak vermeld staan dat het ‘cliché’ (dat noemen we tegenwoordig het negatief) bewaard blijft voor latere afdruk.
Na 1910 raakte de Carte de Visite in onbruik, de komst van de Kodak camera’s met rolfilm en hun veel goedkopere afdrukken alsmede het feit dat de ‘nieuwigheid’ van een visitekaart met foto er wel af ging, zorgde ervoor dat de vraag terugliep en fotografen zich op andere vormen van fotografie gingen richten. Het maken van zogenaamde ‘kabinetfoto’s’ werd al gedaan in dezelfde tijd als de Cartes, maar werd nu belangrijker. Kabinetfoto’s waren grotere foto’s met een ‘echt’ portret.
Asser Fotografen van vroeger
In Assen waren tussen 1844 en 1910 zo’n 25 (min of meer) professionele fotografen actief. Sommigen van deze fotografen werkten eenmalig of meermaals een paar maanden (vaak in de zomer) in Assen en waren eigenlijk in Groningen of Utrecht gevestigd. Tezamen portretteerden ze duizenden mensen en maakten tientallen aanzichten van de stad. De aanzichten zijn veelgezocht en daardoor vaak zeldzaam omdat Assen geen grote stad was tussen 1844 en 1910. In het uitstekende boek Assen Gephotographeerd (Van Gorcum, 2018) van Martin Hiemink en Mark Goslinga (link) vind je een overzicht van deze fotografen.
Van een aantal van hen bezit ik foto’s, met name Cartes de Visite. Ik toon ze in dit artikel.
Salomon Heimen Trompetter
Salomon Heimen Trompetter werkte in Assen als fotograaf van de zomer van 1898 tot de zomer van 1900. Gedurende die tijd werkte hij zowel vanuit een atelier aan de Schoolstraat als aan de Gymnasiumstraat nr. 10. Tot dusver is het mij niet gelukt foto’s te vinden van zijn tijd aan de Gymnasiumstraat.
De Carte de Visite met de baby was een opkomend fenomeen vanaf 1880, de kaarten werden aan familieleden gegeven om in albums te worden opgenomen. Van deze carte kocht ik 3 exemplaren van één verkoper, ofwel werden ze nooit opgehaald bij de fotograaf, ofwel werden ze niet uitgedeeld aan degenen waarvoor ze waren bedacht. Het leek me mooier ze bij elkaar te houden dan ze 120 jaar na dato nog te scheiden…
Frappant aan bovenstaande drie portretten van volwassenen vind ik vooral dat ze verschillende signaturen hebben, terwijl bij de drie achterzijdes (zie hieronder) wel twee portretten dezelfde achterzijde hebben. Blijkbaar vond Trompetter een eenduidig uiterlijk van zijn cartes niet heel belangrijk. Waarschijnlijk was dat omdat rond 1900 zulke cartes al vaak in familie-albums belandden waarin het portret wel zichtbaar was (in een ovaal passe-partout) maar de naam van de fotograaf niet.
Het opnemen in albums zal ook de reden zijn dat de foto’s zelden netjes recht werden geknipt voordat ze op de kartonnetjes werden geplakt!
Emanuel Meijer
Meijer werkte in Assen van 1903 tot 1931, een ongekend lange periode. In de paar foto’s die ik van hem heb kun je ook mooi de vooruitgang in de fotografie zien.
De oudste foto is de meest rechtse, Meijer had een atelier in Groningen vanaf 1891 en vanaf 1903 werkte hij in Assen, de rechtse foto toont beide plaatsnamen en zal van rond 1903 zijn. Het witte kader waarin de geportretteerde haast zweeft is ook kenmerkend voor cartes van vóór 1900, het was een goede manier om te maskeren dat de gebruikte lens niet heel scherp was, want met deze relatief lichte foto kon het zwart donkerder worden gemaakt om de geportretteerde te tonen en dat lijkt op scherpte maar dat is het niet als je goed kijkt. Fotografentrucje!
De andere twee foto’s hebben zijn naam en plaatsnaam in reliëf, en een randje in reliëf rond de foto. Vermoedelijk waren deze kartonnen kaartjes wat luxueuzer, of moderner.
Onderstaande kabinetfoto is vermoedelijk veel later gemaakt. De foto is veel scherper, en er is voldoende scheiding tussen de donkere partijen in de geportretteerden en de ook donkere achtergrond. Met een scherpere lens en betere film was een dergelijk resultaat in de jaren ’20 en ’30 goed te behalen.
Salomon Goudsmit
Nog een Salomon, Salomon Goudsmit. Hij werkte alléén in 1888 in Assen. Tussen mei 1888 en november 1888 onderhield hij een atelier in Assen aan de Beilerstraat A77. Zijn woonplaats was toen Groningen, alwaar hij als fotograaf werkte van 1885 tot 1895. Daarna werkte hij in Enschede waar hij in 1919 overleed.
De middelste foto kán van een Assenaar zijn, maar evengoed is het een Groninger. De carte is bijgeknipt, zodat hij netjes in een album paste. De rechtse carte heeft een veel modernere scherpte en ook het karton lijkt nieuwer, de opdruk is scherper. Toch is de carte heel klassiek, met de witte achtergrond…
De fotografen-familie Sanders
In het noorden zijn meerdere foto-ateliers van telgen van de familie Sanders geweest. In Assen werkten Benjamin (Abraham) Sanders, Eduard Sanders, Heiman (Abraham) Sanders en Heiman (Benjamin) Sanders!
Het gaat te ver om de historie van de verschillende Sandersen (en hun op elkaar lijkende bedrijfsnamen!) hier helemaal uit te spitten, vooral omdat ik maar enkele foto’s van deze fotografendynastie heb.
‘H. Sanders & Co.’ was de bedrijfsnaam van een samenwerking van Heiman Benjamin Sanders (geboren te Veendam in 1835) en Abraham de Levie, in 1893 was een filiaal gevestigd aan de Groningerdwarsstraat te Assen. Het hoofd-atelier zat aan de Folkingestraat in Groningen.
Ondertijd werkten in de zomer van 1871 ook de broers Benjamin Abraham Sanders en Heiman Abraham Sanders (beiden geboren te Harlingen in 1841 resp. 1939) in Assen. Hun bedrijf heette ‘Gebr. Sanders’, had een vestiging in Groningen en dus kortstondig een filiaal in Assen. Verwarring ten top, nu niet minder dan destijds vermoed ik!
Jan de Vries Kzn, hoffotograaf
Jan de Vries werkte nóg langer dan E. Meijer in Assen, namelijk van 1889 tot 1925. Maar liefst 36 jaar. De toevoeging Kzn is vermoedelijk een afkorting van Klaaszoon, waarmee deze Jan de Vries zich onderscheidde van zijn (ongetwijfeld vele) naamgenoten.
Hij mocht het predikaat hoffotograaf voeren nadat hij een portret van de jonge Wilhelmina had geschoten dat het Hof welgevallig was.
Hij vestigde zich in Assen als huisschilder maar werd in 1888 of 1889 fotograaf, eerst aan de Kloosterstraat en vanaf 1895 aan de Stationsstraat 10 (na omnummering huisnr. 3).
De Vries vond ook veel van zijn klanten onder de in het Asser gelegerde garnizoen, de officieren lieten zich door hem portretteren in hun gala-uniform. De onderste rij portretten hebben alle dezelfde heroïsche pose, duidelijk door de fotograaf geregisseerd. Op het rechter portret moest hij zich nog behelpen met een zelfgemaakte stoel van stammetjes, maar op de andere twee gingen de zaken al zo goed dat er onder de elleboog van de geprotretteerde een mooi meubel prijkt.
Stadsgezichten
Eén stadsgezicht heb ik weten te verschalken, het is niet door een fotograaf gesigneerd maar onmiskenbaar Assen. De foto is erg licht maar de gevels aan de rechterzijde van het beeld zijn die van de Vaart Zuidzijde, het huidige huisnr. 13 met zijn hoge gevel en klokvormige dakkapel is duidelijk herkenbaar.
Verder behelp ik mij tot dusver met het vinden van oude ansichten waarop Assen staat afgebeeld.
Een mysterie
Eén foto heb ik nog om hier te tonen, in formaat kleiner dan het gezicht op de Vaart hierboven maar verder van verrassend gelijke kwaliteit, en eveneens ongesigneerd. Wie vertelt me meer? Op de achterzijde ontcijfer ik enkel ’24 April 1905′ en wat ervóór en erná geschreven staat is (voor mij) onleesbaar!
Echter, als ik ervan uitga dat het woord vóór de datum Boschwijk is, dan vind ik een connectie met Assen: de buitenplaats Boschwijk in Overijssel was in 1905 eigendom van Everard Oosting en zijn vrouw Anna Geertruida van Holthe tot Echten, een geboren Assense (1844-1909)! Het woord ná de datum blijft nog onleesbaar…
Mooie en interessante blog.
Ik ben recentelijk middels stamboom onderzoek via een halfbroer van mijn grootvader in het bezit gekomen van een digitale versie van een carte de visite van een voorvader van mij.
Op de voorzijde van de foto (achterzijde heb ik niet, gezien ik de foto alleen digitaal heb) staat: atelier de vries, hoffotograaf Assen.
De stijl van de foto en de omschrijving van uw blog doet met mij sterk vermoeden dat het hier dan om fotograaf Jan de Vries zou gaan.